گزارش و بررسی فیپا و فاپای ارسالی ( بر حسب استان) به سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷

فیپا چیست؟

فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا) عبارت است از فهرست‌نویسی توصیفی و تحلیلی کتاب پیش از انتشار و درج آن در صفحه حقوقی یا صفحه شناسنامه همان کتاب، صدور فیپا به صورت ‌ ابتدایی‌ و مختصر در کتاب‌های‌ چاپ‌ سال ۱۳۴۶ به‌ بعد دانشگاه‌ تهران‌ و ۱۳۴۹ به‌ بعد خانقاه‌ نعمت‌اللهی‌ می‌توان‌ دید. در سال ۱۳۷۱ کتابخانه ملی‌ ایران‌ این‌ طرح‌ را به‌ طور آزمایشی‌ با برخی‌ از ناشران‌ به‌ اجرا گذاشت‌ و پس‌ از موفقیت‌ نسبی‌ پیشنهاد قانونی‌ شدن‌ آن‌، طی‌ طرحی‌ در اسفند ۱۳۷۴ از سوی‌ کتابخانه ملی‌ به‌ هیئت‌ دولت‌ ارائه‌ شد که‌ تصویب‌نامه آن‌ در تاریخ ۸/ ۱۳/ ۱۳۷۶ به‌ کتابخانه ملی‌ ابلاغ‌ شد و مسئولیت‌ اجرایی‌ طرح‌ بر عهده‌ کتابخانه ملی‌ نهاده‌ شد. در مهر ۱۳۷۷ کتابخانه ملی‌ با همکاری‌ وزارت‌ فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی‌ اجرای‌ طرح‌ را به‌ طور رسمی‌ آغاز کرد. اکنون‌ با همراهی‌ و مساعدت‌ ناشران‌ عزیز بیش‌ از ۹۰% از کتاب‌های‌ منتشر شده‌ در سطح‌ کشور همراه‌ با این‌ اطلاعات‌ منتشر می‌شوند. طبق بررسی­ها تخمین‌ زده‌ می‌شود که‌ ‌ سالانه‌ بیش‌ از یک‌ میلیارد تومان‌ صرفه‌جویی‌ حاصل‌ اجرای‌ این‌ طرح‌ است.

فیپای الکترونیکی ECIP به منظور امکان فرآیند درخواست و صدور فیپا از طریق اینترنت در کتابخانه‌های کنگره آمریکا، کتابخانه بریتانیا، کتابخانه‌های ملی کانادا و کتابخانه‌های ملی اکثر کشورهای دنیا آغاز شده است. در کشور ما نیز از اواخر سال ۱۳۸۶ طرح صدور فیپای الکترونیکی به اجرا درآمد و هم اکنون ناشران تنها از طریق سایت، درخواست خود را به واحد فیپا ارسال می‌کنند و از این طریق برای کتاب‌های منتشر شده خود فیپا دریافت می‌نمایند.

از مزایای فیپای الکترونیکی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. صرفه‌جویی در وقت و هزینه به علت عدم نیاز به مراجعه حضوری برای درخواست فیپا
2. امکان ارسال درخواست الکترونیکی در کلیه ساعات شبانه‌روز
3. امکان درخواست فیپا از تمام نقاط کشور به طور یکسان
4. صرفه‌جویی در بودجه، نیروی انسانی، زمان و مکان
5. پیگیری مشکلات و ارتباط با ناشرین از طریق تلفن و اینترنت
6. امکان دریافت برگه فیپا از طریق پست الکترونیک
7. امکان دریافت برگه فیپا از سایت کتابخانه ملی

فاپا چیست؟

فاپا اختصار فهرست‌نویسی پس از انتشار است، فهرست‌نویسی فرآیندی است که طی آن مشخصات ظاهری و محتوایی یعنی اطلاعات کتابشناختی کتاب در آن قید می‌گردد. هدف آن ایجاد فهرستی برای بازیابی کتاب است. از همین رو فهرست‌نویسی یکی از فعالیت‌های مهم کتابداران به شمار می‌رود. بیشتر کارکردهای کتابخانه‌ها، به ویژه ارائه خدمات تا اندازه بسیار زیادی با اتکا بر فهرست‌نویسی و وجود اطلاعات کتابشناختی سازماندهی شده است. فهرست‌نویسی مبتنی بر اصول نظری و مجموعه‌ای از قواعد ملی یا بین‌المللی است که در طول حیات کتابخانه‌ها به ویژه در دو قرن اخیر شکل گرفته و تحول یافته است.

کتاب‌هایی که احیاناً از سوی ناشران جهت دریافت فیپا ارسال نشده است، اکنون در مرحله انتشار توسط فهرست نویسان، مجدد مورد بررسی قرار گرفته و فهرست‌نویسی کامل آن انجام می­شود و عبارت فاپا در کاربرگه قید می‌گردد به نشانه اینکه کتاب حاضر به صورت حضوری دریافت شده و فهرست‌نویسی پس از انتشار آن انجام شده است.

روند انجام گزارش

جهت تهیه گزارش پیش رو از تاریخ ۹۸/۳/۲۶ تا ۹۸/۴/۱۹ بر اساس شهرهای مهم هر استان آمار فیپا و فاپای صادر شده و ثبت شده در نرم‌افزار رسا فراخوانی و دسته‌بندی شده و مجموع آمار شهرهای مهم استان به عنوان آمار نهایی استان در نظر گرفته شده است. متأسفانه نرم افزار رسا امکان گزارش‌گیری بر اساس استان را نداشته که این مسئله از معایب بزرگ نرم‌افزار رسا است. آمار به دست آمده از نرم‌افزار رسا در نرم‌افزار اکسل طبقه‌بندی و جمع‌بندی شده و در نهایت به صورت نمودارهایی منتشر شده است.

با توجه به اینکه آمار نشر در استان تهران بسیار بیش از استان‌های دیگر است. تصمیم گرفته شد که آمار استان تهران به صورت مجزا ارائه شده و آمار دیگر استان‌ها در نمودارها به صورت مقایسه‌ای ارائه گردد. قاعدتاً به دلیل پویایی نرم‌افزار رسا و تغییر اطلاعات فیپا و فاپا و تبدیل شدن فهرست‌نویسی پیش از انتشار (فیپا) پس از گذشت زمان به فاپا، آمار نیز در تاریخ‌های بعدی تغییراتی خواهد کرد. لذا آمار تهیه شده در تاریخ اعلام شده به دست آمده و در گزارش ارائه گردیده است.

آمار ارائه شده در قسمت فاپا با تعداد صدور فیپای کتاب در سال به دلایل زیر می‌تواند متفاوت باشد:

1. اولین دلیل عدم چاپ کتاب یا اعلام وصول آن توسط ناشر در سالی که فیپای آن دریافت شده است.
2. دلیل دیگر پس از اعلام وصول کتاب توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی به دلیل حجم بالای کتاب‌های چاپ شده و کمبود نیروی انسانی متخصص در انجام عملیات و فرآیند فاپای کتاب، کتاب‌های اعلام وصول شده به صورت موقت انبار شده و در نوبت انجام مراحل فاپا باقی می‌مانند. به همین دلیل نمی‌توان به صورت قطع و یقین اعلام داشت که کتاب‌هایی که فاپا نشده‌اند، چاپ نیز نشده‌اند.

گزارش فیپا در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بر حسب استان

طبق آمار ارائه شده در نمودار بیشترین تعداد صدور فیپا به استان‌های قم، خراسان رضوی، اصفهان و آذربایجان شرقی تعلق دارد. استان‌های خراسان جنوبی، هرمزگان، سمنان، کمترین آمار فیپا را در سال ۱۳۹۶ به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین آمار فیپای موجود در سال ۱۳۹۷ به ترتیب به استان‌های قم، اصفهان، خراسان رضوی و آذربایجان شرقی اختصاص داده شده است که همانند سال ۱۳۹۶ اسم هر چهار استان مشاهده می‌شود ولیکن جابه‌جایی مختصری در ترتیب مشاهده می‌شود. بزرگی استان‌های مذکور در امر چاپ و نشر در این دو سال مشهود است. کمترین تعداد صدور فیپا نیز مربوط به استان‌های هرمزگان، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان جنوبی است. استان‌هایی چون هرمزگان، کهگیلویه و بویراحمد، خراسان جنوبی، سمنان، سیستان و بلوچستان، زنجان و ایلام از کمترین تعداد فیپا در این دو سال برخوردار هستند که این امر می­تواند به دلیل کمبود امکانات در این استان‌ها یا نزدیکی به استان‌هایی با قابلیت نشر بالا باشد.

 

گزارش فاپا در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ بر حسب استان

در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ هر دو سال تعداد صدور فاپای استان‌های قم، خراسان رضوی، اصفهان بیش از دیگر استان‌ها بوده است. در کنار آن آمار فاپای صادر شده استان‌های هرمزگان، خوزستان، اردبیل، کهگیلویه، چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان در سال ۱۳۹۶ بسیار اندک بوده است. آمار کمترین صدور فاپا سال ۱۳۹۷ با اندکی جابه‌جایی در بین استان‌ها به ترتیب هرمزگان، مرکزی، کهگیلویه و بویراحمد، آذربایجان غربی و سیستان و بلوچستان بوده است. صدور فاپای کتاب با دریافت کتاب توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی پس از واسپاری ارتباط مستقیم دارد. لیکن با توجه به افزایش هزینه‌های چاپ در سال‌های اخیر بسیاری از کتاب‌هایی که فیپا دریافت می‌کنند به صورت محدود چاپ شده یا اصلاً به مرحله چاپ نمی‌رسند و واسپاری آن‌ها با اختلال مواجه می‌شود. در نتیجه آمار فاپا در آینده نیز بسیار کمتر خواهد شد.

آمار فیپا و فاپای استان تهران در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷

طبق آمار موجود در جدول زیر تعداد فیپای موجود به اسم استان تهران در سال ۱۳۹۶ نسبت به سال ۱۳۹۷ کمتر است. در حالی که تعداد فاپای صادر شده آماری متفاوت را نشان می‌دهد. با توجه به کاهش چشم‌گیر فاپا در بین تمامی استان‌ها درصد عملکرد استان تهران در قسمت فاپا در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ بیشتر شده است.

۱۳۹۷		سال ۱۳۹۶		استان تهران
درصد	تعداد	درصد	تعداد
۶۵.۰۱	۲۶۹۱۱	۵۸.۷۲	۱۶۳۷۲	فیپا
۷۵.۰۴	۲۲۵۱۶	۷۳.۷۴	۳۱۳۷۹	فاپا

 

مقایسه آمار فیپا استان‌ها در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷

طبق جدول زیر آمار صدور فیپا در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ در تمامی استان‌ها افزایش داشته است. در عین حال آمار صدور فیپا در استان گلستان، اردبیل، خوزستان، آذربایجان غربی، چهارمحال و بختیاری برعکس است. صدور فیپا در این استان‌ها در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ کاهش یافته است. این نکته می‌تواند به دلیل افزایش هزینه‌ها یا مشکلات اجتماعی در جامعه باشد. در کل افزایش صدور فیپا، افزایش نشر در کشور را نوید می‌دهد.

مقایسه آمار فاپای استان‌ها در سالهای ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷

طبق جدول زیر آمار فاپا در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ کاهش داشته است. البته نمی‌توان به این گزینه استناد کرد که دلیل آن عدم چاپ کتاب توسط ناشران یا عدم واسپاری قانونی کتاب است. با توجه به اینکه تعداد صدور فیپا سال به سال در حال افزایش است و تعداد نیروهای متخصصی که عملیات صدور فاپا را انجام می‌دهند تغییر چندانی نمی‌کند، این آمار و ارقام قابل توجیه است. این جدول نشان می‌دهد که صدور فاپا در سال ۱۳۹۷ در اکثر استان‌های کشور نسبت به سال ۱۳۹۶ کاهش داشته است.

نتیجه‌گیری:

گزارش حاضر با استناد به آمار به دست آمده از نرم‌افزار رسا و ارسال درخواست فیپا از سوی ناشر و اتمام عملیات صدور فاپا پس از اعلام وصول کتب چاپ شده ارائه گردیده است. در نتیجه گزارش عددی و ارقامی این بررسی می‌توان به این نتیجه رسید استان‌هایی که بیشترین چاپ کتاب در آن‌ها انجام می‌گیرد، پس از تهران، استان قم، خراسان رضوی و آذربایجان غربی هستند. درخواست فیپا و صدور فیپا به صورت الکترونیکی است و بعد مسافت و دوری از مرکز در عملیات صدور فیپا تأثیر کمتری دارد. به همین دلیل جذب بیشتر ناشران به ارسال درخواست فیپا در تمامی استان‌ها همچون گذشته باید ادامه داشته باشد. در ارتباط با انجام فرآیند فاپا با توجه به اینکه این عملیات تنها در استان تهران و در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران انجام می‌گیرد و حجم بالایی از کتاب‌های چاپ شده در بخش‌های مختلف کشور وجود دارد لازم است تدابیری برای رفع مشکل تأخیر در انجام فاپا اتخاذ گردد. از جمله این تدابیر می­توان تشویق ناشران به دریافت اعلام وصول کتاب و ارائه تعداد کتاب‌های موردنیاز بخش اعلام وصول در اسرع وقت و افزایش نیروهای کارشناس و متخصص جهت انجام عملیات فاپا جهت جلوگیری از انبار منابع چاپی اشاره کرد.

 

گردآورندگان:
مرضیه امام علیزاده – اطهره احمدی

 

 

مشخصات استناددهی به این مقاله
نویسنده‌(ها):	مرضیه امام علیزاده و اطهره احمدی
عنوان مقاله:	گزارش و بررسی فیپا و فاپای ارسالی ( بر حسب استان) به سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷
عنوان مجله:	کتابدار ۲.۰ – (عنوان لاتین: Kitābdār-i 2.0)
دوره مجله(Vol):	۶
شماره مجله(Issue):	۲
سال(Year):	۱۳۹۹
شناسه دیجیتال(DOI):
لینک کوتاه:	http://lib2mag.ir/11152