نگاهی استراتژیک به خدمات پشتیبانی پژوهش و دسترسی آزاد به علم (پژوهش باز) در کتابخانۀ دانشگاه فنلاند شرقی

نگاهی استراتژیک به خدمات پشتیبانی پژوهش و دسترسی آزاد به علم (پژوهش باز) در کتابخانۀ ما^[۱]

نویسنده: هلنا سیلوا ننوین کیکا^[۲]، مسئول اطلاع‌رسانی و آموزش کتابخانه دانشگاه فنلاند شرقی^[۳]، ۲۶ نوامبر ۲۰۱۸ کتابخانه دانشگاه فنلاند شرقی

مقدمه مترجم

پژوهش، فرآیند رسیدن به راه‌حل‌های قابل اطمینان از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شده و نظام‌مند است. پژوهش باز^[۴] پژوهشی است که بر اساس ویژگی نرم‌افزارهای رایگان و منبع باز صورت میگیرد. موضوع اصلی پژوهش باز شفاف‌سازی روش‌شناسی و در دسترس قرار دادن رایگان آن همراه با هر گونه داده یا نتایج استخراج شده از آن‌، از طریق اینترنت است. این موضوع همکاری‌های عظیمی را ممکن می‌سازد و با این وجود، هرکسی در هر سطحی می‌تواند در پروژه شرکت کند. تفاوت‌های مهمی میان انواع مختلف پروژه‌های باز وجود دارد؛ پروژه‌هایی که دادۀ باز را فراهم می‌کنند اما همکاری باز را عرضه نمی‌کنند به عنوان «دسترسی آزاد» تلقی می‌شوند و به آن‌ها پژوهش باز اطلاق نمی‌شود. پروژه‌های جمع سپاری که تعداد زیادی از شرکت‌کنندگان در آن‌ها به انجام کارهای کوچک می‌پردازند و این کارهای کوچک بعداً ترکیب شده و به یک پروژه بزرگ‌تر منتج می‌شوند نیز با پژوهش باز که در آن شرکت‌کنندگان قادر به اعمال نفوذ به جهت کلی پژوهش هستند یا در آن انتظار می‌رود که شرکت‌کنندگان ورودی‌های خلاقانه داشته باشند، متفاوت است.

بیشتر پژوهش‌های باز داخل گروه‌های پژوهشی که از قبل وجود داشته‌اند، اجرا می‌شوند. داده‌های اولیۀ پژوهش از پیش ارسال شده ‌است و هر کسی‌ می‌تواند به آن داده‌ها چیزی افزوده و یا تفسیری انجام دهد. تفسیر هر کسی که دارای تخصص لازم است می‌تواند به تلاش‌های همکاران ملحق شود؛ بنابراین «محصول نهایی» این پروژه (که ممکن است در آینده گسترش یافته و یا اصلاح شود) بیشتر از اینکه ناشی از تلاش یک گروه یا فرد باشد از کمک‌های بسیار در چندین گروه پژوهشی حاصل می‌شود؛ بنابراین پژوهش باز از این جهت با پژوهش دسترسی باز متمایز می‌شود که خروجی پژوهش باز با گذر زمان مستعد تغییر است.

در متن حاضر سعی شده است با بیان یک نمونه، نقش کتابخانه در خدمات پژوهش باز معرفی شود:

در سال ۲۰۱۵، کتابخانه دانشگاه فنلاند شرقی ساختار نظام‌مندی برای خدمات پشتیبان پژوهش خود نداشت. پژوهشگران از پایگاه داده و منابع کتابخانه استفاده می‌‌کردند و گاهی آموزش‌هایی برای استفاده از منابع به آن‌ها داده می‌شد اما در واقع نمی‌دانستیم که چه خدمات دیگری در این بخش باید ارائه گردد.

یک متخصص اطلاعات در کتابخانه، ۵۰ درصد وقت خود را صرف خدمات پژوهش باز در سطح ملی و بین‌المللی می‌کرد، اما با این وجود به شدت احساس می‌شد که این خدمات ناشناخته و مبهم است و بالاخره دریافتیم که باید منظور از خدمات پشتیبان پژوهش و پژوهش باز در کتابخانه را به وضوح مشخص کنیم.

سال ۲۰۱۵: بازبینی خدمات پشتیبان پژوهش و پژوهش باز

اولین کاری که انجام دادیم این بود که این خدمات را در کتابخانۀ خود و سایر کتابخانه‌های دانشگاهی چه در فنلاند و چه در سطح بین‌المللی بررسی و مقایسه کنیم؛ بنابراین وب‌سایت‌ها و منابع آنلاین آن‌ها را مطالعه کرده و متوجه شدیم در مجاورت کتابخانۀ ما، یک کتابخانۀ دانشگاهی وجود دارد که به نظر می‌رسد از ما در این زمینه پیشروتر باشد. همچنین دریافتیم در کتابخانه‌ها اغلب یک یا دو نفر مسئول انجام خدمات پژوهش باز و پشتیبان پژوهش بودند و این بدان معناست که درخواست برای این خدمات واقعاً زیاد است.

هدف ما ایجاد یک ساختار خدمات پایدار همراه با منابع کافی بود، بنابراین تصمیم گرفتیم پروژۀ خدمات پشتیبان پژوهش و پژوهش باز را با مشارکت حدود ۳۰ نفر (تقریباً نیمی از کل کارکنان کتابخانه) راه‌اندازی کنیم.

فاصلۀ سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۵: استقرار خدمات پشتیبان پژوهش و پژوهش باز

اعضای پروژه به پنج گروه با عناوین ذیل تقسیم شدند:

• انتشارات دسترسی آزاد
• داده‌های پژوهش باز
• ارزیابی پژوهش
• منابع کتابخانه‌ای و سواد اطلاعاتی
• چشم‌انداز پژوهشی

هدف اصلی این پروژه، تشریح نقش کتابخانه در این زمینه بود و تمام اعضای گروه همچنان وظایف منظم روزانه خود را در طول پروژه انجام می‌دادند. در سال بعد، گروه‌ها با استفاده از منابع برخط و چاپی، شرکت در کنفرانس‌های ملی و انجام بحث‌های غیررسمی و رسمی، موضوعات مورد نظر خود را مورد مطالعه قرار دادند. گاهی هماهنگ‌کنندۀ گروه، اعضای گروه را جهت برگزاری جلسات دوره‌ای گرد هم جمع کرده و اعضای گروه آموخته‌های خود را با دیگران به اشتراک می‌گذاشتند.

به‌صورت همزمان، در پروژۀ ملی SURIMA (مخفف جملۀ فنلاندی به معنای «فنلاند، کشورِ انتشار موازی^[۵]») نیز مشغول بودیم. پروژۀ SURIMA توسط وزارت آموزش و پرورش فنلاند تأمین اعتبار می‌شد. کتابخانۀ ما و کتابخانۀ دانشگاه یوآشکیله^[۶] برای طرح و اجرای پروژه انتخاب شده بودند.

هدف از این پروژه، ساخت یک فرآیند و الگوی مشخص برای انتشار موازی در فنلاند بود. یکی از نتایج این پروژه، راه‌اندازی مخزن انتشار موازی در دانشگاه فنلاند شرقی در سال ۲۰۱۶ بود. این مخزن eRepo نامیده ‌شد و زیرساخت‌ها و خدمات لازم برای خود آرشیوی مقاله‌های تمام متن توسط محققان دانشگاه را فراهم می‌کند. دو سال پس از راه‌اندازی eRepo، این مخزن به عنوان مخزن فراداده نیز مورد استفاده قرار گرفت.

در حالی که هر روز در مورد جنبه‌های متعدد پژوهش باز اطلاعات بیشتری کسب می‌کردیم، متوجه شدیم که برای مواجهه با چالش‌های آن باید تغییراتی در کتابخانه ایجاد کنیم، بنابراین سه کارمند جدید را استخدام کردیم. قبلاً برای همۀ استخدام‌های جدید داشتن مدرک تحصیلی کتابداری لازم بود. این بار ما به دنبال افرادی بودیم که در زمینۀ پژوهش تجربه داشته و یا با ارتباطات علمی یا آموزشی دانشگاه آشنایی داشتند. داشتن مدرک کتابداری مزیت محسوب می‌شد، اما دیگر جزء شرایط ضروری نبود. دو نفر از سه کارمند جدید دارای تحصیلات در مقطع دکترا و تجربۀ آموزشی بودند و سومین نفر برنامه‌ریز آموزشی بود.

ما تصمیم گرفتیم که از منابع موجود کتابخانه تا حد ممکن استفاده کنیم؛ بنابراین گروه پشتیبان پژوهش را با حضور هفت نفر راه‌اندازی کردیم. بسیاری از آن‌ها وظایف دیگری نیز دارند، اما در حال حاضر خدمات پشتیبان پژوهش نیز در شرح وظایف آن‌ها گنجانده شده است. با توجه به چالش‌های پژوهش باز، سعی کردیم با مدیریت دانشگاه، واحد فناوری اطلاعات، اعضای هیئت‌علمی و سایر واحدها ارتباط بیشتری داشته باشیم.

سال ۲۰۱۸: کتابخانۀ مروج خدمات پژوهش باز

امروزه کتابخانه نقش یک مروج فعال خدمات پژوهش باز را در دانشگاه ایفا می‌کند. ما ابزارهای مختلف، زیرساخت‌ها و خدمات مشاوره را برای پژوهشگران فراهم می‌کنیم. ابزارها شامل eRepo دانشگاه فنلاند شرقی یا همان مخزن انتشارات تمام متن است که به عنوان مخزن ابرداده ها نیز عمل می‌کند. همچنین یک ابزار مدیریت داده‌های پژوهشی به نام DMP Tuuli داریم که در یک پروژه همکاری ملی توسط کتابخانه دانشگاه هلسینکی ساخته شده است. متخصصان اطلاعات ما در زمینه استفاده از ابزار ارزیابی پژوهش SciVal و نرم‌افزار مدیریت استنادی RefWorks نیز مشاوره و راهنمایی می‌دهند.

در حال حاضر کتابخانه مروج موضوعات فراوانی است و دستورالعمل‌ها، راهنماها و ویدیوهای آموزشی ارائه می‌کند. ما آموزش پژوهشگران و همکاران را شروع کرده‌ایم و کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌کنیم. من روی کلمۀ «آغاز» تأکید می‌کنم، چون ما آمادۀ آموزش هستیم، اما هنوز در این کار تازه‌واردیم و باید سخت تلاش کنیم تا پیام و هدف خود را به پژوهشگران برسانیم.

آموزش، مشاوره، کارگاه ·         مدیریت داده‌های پژوهش ·         انتشارات دسترسی آزاد و داده باز ·         هزینۀ پردازش مقاله ·         شناسۀ ارکید پژوهشگران ·         رسانه‌های اجتماعی ·         ارزیابی پژوهش ·         منابع کتابخانه‌ای و پایگاه‌های داده

این کتابخانه نقش فعالی در ارتباط با پژوهش باز دارد. گروه پشتیبانی پژوهش کتابخانه، صفحه وبیِ پژوهش باز را برای دانشگاه ایجاد کرده و از طریق شبکه‌های ارتباطی داخلی مانند Yammer (یک شبکۀ اجتماعی شبیه به فیس‌بوک که جهت ارتباطات داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد) به اعضای دانشگاه در مورد مسائل جاری پژوهش باز اطلاع‌رسانی می‌کند. گروه پشتیبان پژوهش کتابخانه چند بار در سال خبرنامۀ پژوهش باز را به زبان فنلاندی و انگلیسی منتشر می‌کند. بسیاری از کارکنان کتابخانه نیز عضو کمیته‌هایی هستند که موضوع پژوهش باز را در برنامۀ خود دارند.

با اینکه تداوم خدمات پژوهش باز و بحث دربارۀ آن امر مهمی قلمداد می‌شود، اما حمایت استراتژیک مدیریت دانشگاه بسیار مفیدتر بوده است. سند استراتژیک دانشگاه در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۱۵، فصلی دارد که بر نقش پژوهش باز در افزایش اثرگذاری آموزش و پژوهش تأکید می‌کند.

درس‌های آموخته شده و مسیر آینده

بنا به تجربیاتی که در سه سال گذشته کسب کرده‌ام، به شدت بر این باورم که اگر دانشگاهی بخواهد برای تغییر فرهنگ پژوهش باز برنامه‌ریزی کند، باید تغییراتی در رهبری و مدیریت به منظور پشتیبانی از این تحولات ایجاد نماید. برگزاری جلسات رسمی ماهانه یا دو ماه یک‌بار ضروری است اما برای تحقق این موضوع کافی نبوده و البته دارای روند کندی است. برای تحول در رهبری و مدیریت، تعاملات روزمره و دائم، همراه با آموزش ضروری است.

عزم و اراده و کار نظام‌مند نیز ضروری است. من توصیه می‌کنم نه تنها کتابداران، بلکه پژوهشگران، معلمان و سایر متخصصان نیز برای ایجاد گروه کاری فرارشته‌ایِ کتابخانه‌های دانشگاهی استخدام شوند. برای ایجاد تغییرات فرهنگی، متناسب با جنبه‌های مختلف پژوهش باز تا حد ممکن، باید افراد مختلف به کار گرفته شوند.

ریاست دانشگاه در ماه ژوئن سال جاری، کارگروه پژوهش باز را منصوب کرد که کتابخانه دو عضو در آن دارد؛ دبیر کارگروه و هماهنگ‌کنندۀ گروه پشتیبان پژوهش کتابخانه از اعضای این کارگروه هستند. سعی ما بر این است که در جریان مسائل پژوهش باز در فنلاند و سطح بین‌المللی قرار بگیریم و همچنین زمانی را به همکاری با سایر دانشگاه‌ها اختصاص دهیم. ما همچنان به بحث دربارۀ نقش استراتژیک پژوهش باز در کتابخانه ادامه خواهیم داد و از چالش‌های جدید پیش رو استقبال می‌کنیم.

پانویس:
[۱]. ترجمه مطلبی با عنوان A strategic look at research support and open science services at our library
[۲]. Helena Silvennoinen-Kuikka
[۳].University of Eastern Finland Library
[۴]. Open science
[۵]. Green open access: انتشار موازی و یا خود آرشیو؛ به این معنی که نویسنده یک نسخه از مقاله پژوهشی خود را در یک آرشیو باز هم‌زمان با انتشار در مجله، منتشر می‌نماید. (مترجم)
[۶]. Jyväskylä

مترجم: سیده فاطمه صادری

مشخصات استناددهی به این مقاله
نویسنده‌(ها):	سیده فاطمه صادری
عنوان مقاله:	نگاهی استراتژیک به خدمات پشتیبانی پژوهش و دسترسی آزاد به علم (پژوهش باز) در کتابخانۀ دانشگاه فنلاند شرقی
عنوان مجله:	کتابدار ۲.۰ – (عنوان لاتین: Kitābdār-i 2.0)
دوره مجله(Vol):	۴
شماره مجله(Issue):	۶
سال(Year):	۱۳۹۷
شناسه دیجیتال(DOI):
لینک کوتاه:	http://lib2mag.ir/10079