نرم افزارهای علم سنجی (سلسله مباحث معرفی و آموزش نرم افزارهای علم سنجی)

مقدمــه

دستاوردهای امروز دانش مدیون تلاش­های اندیشمندان و محققان پیشین است. دسترسی به پژوهشهای گذشته و مرور آنها راه را برای کشف دانش­های نوین نهفته در دل پدیده ها هموار می کند. بنابراین محققان برای تحقق اهداف شان نیاز به داشتن یک تصویر و یا نمایی جامع از حوزه های تخصصی مد نظرشان دارند. این تصویر جامع چطور بدست می آید؟ دیداری سازی اطلاعات، نگاشت های علمی، ترسیم نقشه یا ساختارها رشته های مختلف علمی راهکار شایع دانشمندان و محققان برای درک وضعیت رشد محتواهای حوزه های تخصصی مختلف است. ضمن اینکه امکان مطالعه تاریخ علم را نیز فراهم می کند. در تعریف نقشه های علمی اعتقاد بر این است که نقشه علمی، نمایی از حوزه های علمی است که با تجزیه و تحلیل کمی اطلاعات کتابشناختی تهیه می شود عناصر تشکیل دهنده نقشه های علمی، بروندادهای حوزه های پژوهشی  یا همان اطلاعات کتابشناختی و فراداده های توصیفی منابع اطلاعاتی هستند. (سهیلی و همکاران، بی تا). این نقشه ها چگونه تولید و قابل دسترس می شود؟ رشد فناوری و تولید نرم افزارهای مختلف کار ترسیم ساختارهای دانش را تسهیل کرده است. این نرم افزارها هر کدام با داشتن قابلیت ها و ویژگی های خاص به منظور ترسیم نقشه های مختلف مورد استفاده قرار می گیرند.

نرم افزارهای علم سنجی که می توان آنها را نرم افزارهای مصورسازی داده ­ها نیز نامید کمک می کنند در حوزه­ های مختلف علمی بخصوص حوزه ­هایی که با حجم زیادی از مدارک و اطلاعات سر و کار داریم، اظهار نظر کنیم یا روند تولیدات و گرایش­های حوزه­ های مختلف را بررسی کنیم و یا به طور کلی کنکاشی در متون علمی داشته باشیم؛ و به یک چشم انداز کلی از حوزه علمی دسترسی پیدا کنیم. بنابراین ما داده­ ها را از پایگاه های اطلاعاتی و استنادی استخراج می کنیم و با کمک این نرم افزارها به یک نقشه یا عکس جامع و کلی از پستی و بلندی­های موضوع می رسیم. ایجاد نقشه های علمی بوسیله نرم افزارهای علم سنجی کمک بسیار زیادی به تصمیم گیری و سیاستگذاری در  جوامع مختلف می کند.

نرم افزار Vosviewer

قسمت ۱

یکی از نرم افزارهای علم سنجی، نرم افزار Vosviewer است که با یک محیط کاربر پسند و راحت می توان کارهای بسیار خوبی از طریق آن انجام داد. این نرم افزار متعلق به دانشگاه لیدن هست. این نرم‌افزار به صورت کاملاً رایگان توسط نیس جان واک و لیودو والتمن[۱] طراحی شده و در وب‌سایت وس ویوور ارائه شده است. واژه VOSviewer مخفف viewer visualization of similarities است به معنی دیدن مصورسازی شباهتها. هدف این نرم افزار مصورسازی اشیا با ابعاد کم است به طوری که اشیا طوری قرار گیرند که فاصله بین هر جفت شی شباهت آنها را تا حد امکان دقیق نشان دهد.

 VOSviewer برای ساخت و مصورسازی شبکه‌های کتاب‌سنجی (Bibliometric‎)، ایجاد نقشه بر اساس داده‌های شبکه، یا داده­ های مستخرج از پایگاه­های استنادی و نیز داده­ های قابل پذیرش با فرمت نرم افزارهای استناددهی  و مصورسازی و کاوش نقشه‌ها استفاده می‌شود. قابلیت بزرگنمایی و پیمایش اجازه می‌دهد تا نقشه با جزئیات کامل مورد بررسی قرار گیرد، این امر هنگام کار با نقشه‌های بزرگ حاوی هزاران مورد ضروری است. اگرچه VOSviewer‎ اساسا برای تجزیه‌ و‌ تحلیل شبکه‌های کتاب‌سنجی در نظر گرفته شده است اما در واقع می‌توان از آن برای ایجاد، مصورسازی و کاوش داده‌ها بر اساس انواع داده استفاده کرد. تحلیل هم‌واژگانی(همرخدادی)، هم‌استنادی، هم نویسندگی مطالعات کتاب‌سنجی و علم‌سنجی از قابلیتهای خوب این نرم‌افزار است. بوسیله این امکانات دوری و نزدیک رشته های مختلف از هم، نقاط داغ پژوهشی، نقاط بکر و دست نخورده، همکاری های علمی محققان، و حتی اثرات پژوهشی را می توان مطالعه و بررسی کرد.

ما سعی داریم آموزش نرم افزار وس ویوور را در حد توان در چند پست برای شما ارائه کنیم. امروز مقدمه ای بر این نرم افزار و نحوه نصب آن را بیان می کنیم. پس لازم است با این آموزش همراه شوید تا لذت کار با این نرم افزار را بچشید.

برای دانلود این نرم‌افزار ابتدا وارد سایت سازنده نرم‌افزار شوید. سپس از منوی موجود وارد تب Download شوید. فهرستی از انواع نسخه‌های نرم‌افزاری ارائه شده است. اولین لینک برای سیستم عامل ویندوز است، لینک دوم برای مک و لینک سوم برای دیگر سیستم عامل هاست. که با  توجه به سیستم عامل موجود بر روی کامپیوتر تان لینک مرتبط با آن را انتخاب کنید.

  پس از آنکه نرم‌افزار را دانلود کردید برنامه به شکل فشرده[۲] در اختیار شما قرار می‌گیرد. فایل را از حالت فشرده خارج کنید و از نرم‌افزار استفاده کنید. نرم‌افزار VOSviewer نیازی به نصب ندارد و به صورت پرتابل طراحی شده و کافی است از حالت زیپ خارج شود. اجرای این نرم‌افزار نیاز به نصب نسخه جاوا ۸ یا بالاتر دارد. اگر جاوا روی سیستم شما نصب نیست باید آن را دانلود و نصب کنید. جاوا کشور ما را تحریم کرده اما تا فیتلر شکن هست، زندگی باید کرد. بنابراین با استفاده از یک فیلترشکن نرم افزار جاوا را دانلود و نصب کنید تا بتوانید از این نرم‌افزار استفاده کنید.

داخل پوشه برنامه یک دستنامه نیز قرارداده شده که راهنمای خوبی برای استفاده از برنامه است. ضمن اینکه داخل سایت نرم افزار نیز مثال ها، مقالات و راهنماهای خوبی برای کاربردها و قسمتهای مختلف نرم افزار وجود دارد.

یک راه دیگر استفاده از این نرم افزار نسخه تحت وب آن است. اگرنخواهید از فایل نرم افزار استفاده کنید، می توانید از لینکی که برای استفاده از نسخه وب ایجاد شده، در زیر قسمت web start استفاده کنید.   با کلیک بر روی  launch Vos viewer یک فایل با پسوند JNLP دانلود می شود که با کلیک بر روی آن نسخه پرتابل نرم افزار باز می شود و می توانید از آن استفاده کنید. اگر باز نشود یک پیام خطا با مضمون به روز نبودن جاوا دریافت می کنید که با دریافت نسخه بروز جاوا، نسخه تحت وب برای شما باز می شود.

محیط نرم افزار به شکل زیر است:

نرم افزار از چند بخش تشکیل شده که هر کدام بخشی از فرایند مصور سازی را تسهیل می کنند و اطلاعاتی در مورد داده­ ها به ما می دهند.

 منابع

سهیلی، فرامرز؛ توکلی زاده راوری، محمد؛ حاضری، افسانه؛ دوست حسینی، ندا (بی تا). جزوه ترسیم نقشه علم. بازیابی از  http://pnu.ac.ir/portal/file/?991983/888.pdf در تاریخ ۲۵ مرداد۱۴۰۱

[۱].Nees Jan van Eck and Ludo Waltman

[۲] .zip