نظری بر شاخص اکسرژی

      اهمیت و جایگاه تحقیقات و نقش بنیادی آن در رشد و توسعه کشور امری حیاتی است. بویژه در جوامع در حال توسعه، توجه به موضوع پژوهش و جهت دادن منابع کافی در هموار ساختن بستر توسعۀ کشور در کلیه ابعاد نقش کلیدی دارد (۱). علم و دانش و توسعۀ آن به صورت مقالات علمی یکی از روش‌های مداخله در امور اجتماع و در سطح کلان، بین الملل محسوب می‌شود. افزایش گرایش عموم به فعالیت‌های علمی که منجر به تولید اطلاعات علمی می‌شوند، نشان از اهمیت اطلاعات علمی در توسعه و پیشرفت کشورها دارد. ایجاد رشته ای به نام “علم سنجی” در دهه هفتاد میلادی نیز مؤید همین نکته است (۲).

      برای تعیین کیفیت مقاله مدت‌ها از ضریب تأثیر^[۱] (۱۹۶۰) استفاده می‌شد، بعد از مدتی شاخص هرش^[۲] (۲۰۰۵) و شاخص جی^[۳] (۲۰۰۶) مورد استفاده قرار گرفتند (۳). ضریب تأثیر در واقع محاسبه‌ای ریاضی است که بیان می‌کند چگونه مقاله‌های هر نشریه، در دوره زمانی دوساله پس از انتشارشان، آثار دیگر پژوهشگران را تحت تأثیر قرار داده‌اند (۴). ضریب تأثیر نسبت بین استنادهای دریافتی نشریه و آیتم‌های قابل استناد آن است (۵). شاخص هرش کمیت (تعداد مقاله‌ها) و کیفیت (تاثیر یا تعداد استنادها به این مقاله‌ها) را با یکدیگر یکی می‌کند. هیچ دانشمندی بدون داشتن برونداد علمی کافی نمی‌تواند شاخص هرش بالایی به دست آورد. از سوی دیگر، برونداد علمی بالا نیز شرط لازم و نه کافی برای داشتن شاخص هرش بالا است (۳). با رتبه‌بندی یک مجموعه از مقاله‌های معین که به ترتیب نزولی تعداد استنادهای دریافت شده برای هر مقاله مرتب شده‌اند، شاخص جی. عبارت است از تعداد جی. مقاله‌ای که مجموع استنادهای آنها حداقل g^۲ استناد را به خود اختصاص داده باشد (۶).

      در کنار این شاخص‌ها، شاخص‌های ترمودینامیکی به منظور بررسی عملکرد تحقیقاتی پدیده‌ای نو هستند. این شاخص‌ها نمود تازه‌ای از عملکرد تحقیقاتی را نمایان می‌سازند. مهم‌ترین موضوع در این حوزه، بحث انرژی است که به عنوان مجموع انرژی‌های مقالات در نظر گرفته می‌شود (۷). اکسرژی یکی از راه‌های بهینه‌سازی سیستم‌های ترمودینامیکی است و نشان‌دهندۀ حداکثر کار مفیدی است که یک سیستم به‌منظور ایجاد تعادل انجام می‌دهد (۸). سه شاخص ترمودینامیکی انرژی^[۴]، آنتروپی^[۵] و اکسرژی^[۶] به تازگی وارد عرصۀ کتاب‌سنجی و علم‌سنجی شده‌اند که در میان آنها، اکسرژی از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا عملکرد تحقیقاتی را بر اساس مجموع مقالات و مجموع استنادات یک فرد، گروه و یا یک مؤسسۀ تحقیقاتی محاسبه می‌کند (۹). این شاخص در ارزیابی کتاب‌شناختی و استنادات در هر مقاله، معادل با سرعت یا کیفیت و در ارزیابی عملکرد تحقیقاتی در رتبه‌بندی مؤسسات تحقیقاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اکسرژی اصطلاحی ترمودینامیکی است و به بیشینۀ کار مفیدی گفته می‌شود که در فرایند رسیدن به تعادل ترمودینامیکی می‌توان از سامانه دریافت کرد. استفاده از شاخص‌های ترمودینامیکی در مطالعات علم‌سنجی با هدف بررسی عملکرد تحقیقاتی، چند سالی است که در مراکز خارج از کشور و در بین صاحب نظران این حرفه مطرح شده است. با توجه به نقش اکسرژی در ارزیابی عملکرد تحقیقاتی افراد و سازمان‌ها و برتری آن نسبت به شاخص‌های دیگر؛ به دلیل در نظر گرفتن تمامی مقالات و استنادات، این شاخص می‌تواند نمود جدیدی از رتبه‌بندی‌ها را ارائه دهد (۷).

      در اکسرژی مفاهیمی مانند انرژی، اصطلاح کواسیتی^[۷] (مربوط به انرژی جنبشی، مقدار حرکت)، کیفیت و کمیت مطرح می‌شوند. با توجه به رابطۀ زیر:

اکسرژی از رابطۀ زیر محاسبه می شود:

مأخذ: شاخصی جدید در سنجش عملکرد تحقیقاتی: مروری بر متون؛ صنیعی, نادیا, قاضی میرسعید.

       اکسرژی به عنوان شاخص عملکرد تحقیقاتی (۱۰) مجموع مقالات و مجموع استنادات را به شمار می‌آورد و می‌توان گفت تنها شاخصی است که کمیت و کیفیت را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و در نهایت عددی را بدست می‌آورد که نمایندۀ عملکرد برتر یک فرد، گروه و یا یک نهاد است. اکسرژی ناتوانایی شاخص‌های دیگر را پوشش می‌دهد. از این رو، حداکثر کار مورد نیاز برای رسیدن به تعادل است که بتواند آنتروپی را کاهش دهد و انگیزانندۀ تولید بهتر علمی و افزایش استناد باشد (با افزایش استناد، اکسرژی افزایش می‌یابد).

پانویس ها:

[۱]. Impact Factor

[۲]. h-index

[۳]. G-index

[۴]. Energy

[۵]. Entropy

[۶]. Exergy

[۷] Qusity

  مآخذ:

۱) شمس. بررسی اعتبارات جاری مؤسسات پژوهشی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در برنامه های اول و دوم توسعه (۷۸–۱۳۶۸). فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی. ۲۰۰۱ Oct 15;7(3):135-72.‎

۲) بذرافشان, مصطفوی. تحلیل علم سنجی ۳۶ سال تولید علم انستیتو پاستور ایران در پایگاه ISI SCIE. مدیریت سلامت. ۲۰۱۱ Oct 15;14(45):7-10.‎

۳) Costas R, Bordons M. The h-index: Advantages, limitations and its relation with other bibliometric indicators at the micro level. Journal of Informetrics. 2007 Jul 31;1(3):193-203.

۴) O’Neill J. The significance of an impact factor: implications for the publishing community. Learned publishing. 2000 Apr 1;13(2):105-9.

۵) Garfield, E., 1994; “The ISI impact factor” Current contents; Available at: http://scientific.thomson.com/ retrieved 30/5/2008.

۶) Egghe L. How to improve the h-index. The Scientist. 2006 Mar 1;20(3):15-6.

۷) صنیعی, نادیا, قاضی‌میرسعید، سید جواد. Exergy شاخصی جدید در سنجش عملکرد تحقیقاتی: مروری بر متون. مجله پیاورد سلامت. ۲۰۱۵ May 15;9(1):17-28.‎

۸) عبدالی سوسن ا, اشکان, فانی, فرهانیه. تأثیر انتخاب متغیرهای تصمیم در بخش بخار در تحلیل اکسرژی اکونومیک یک نیروگاه حرارتی سیکل ترکیبی (مطالعه موردی نیروگاه سیکل ترکیبی دماوند). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست. ۲۰۱۴ Dec 22;16:107-21.‎

۹) Nishy P, Panwar Y, Prasad S, Mandal GK, Prathap G. An impact-citations-exergy (iCX) trajectory analysis of leading research institutions in India. Scientometrics. 2011 Dec 30;91(1):245-51.

۱۰) Prathap G. The quality-quantity-quasity and energy-exergy-entropy exegesis of expected value calculation of citation performance. Scientometrics. 2011 Sep 20;91(1):269-75.

نویسنده: معصومه انصاری