ظهور وب و فناوری های مرتبط با آن، کتابخانه ها را بر آن داشت تا جهت حفظ جایگاه خود در تولید علم جدید و به طور کلی در چرخه دانش، در این محیط جدید حضوری فعال داشته و به ارائه خدمات به کاربران خود بپردازند. اولین حضور کتابخانه ها در محیط وب مربوط به ایجاد وب سایت، قابلیت ها و ابزارهای وب و ارائه منابع و اطلاعات کتاب شناختی از طریق این محیط بود.
با توجه به اهمیت، نقش و جایگاه کتابخانه دیجیتال، تاکنون تعاریف متعددی درباره آن ارائه شده است که هر یک شامل مفاهیم متفاوتی هستند، اما تاکنون توافق نظری روی تعاریف موجود وجود نداشته است. با توجه به بین رشته ای بودن حوزه کتابخانه های دیجیتال و نقش حوزه های مختلفی نظیر علوم کامپیوتر، علوم کتابداری و اطلاع رسانی، جامعه شناسی و غیره ، وجود دیدگاههای مختلف نسبت به کتابخانه های دیجیتال طبیعی به نظر می رسد. متخصصان علوم کامپیوتر کتابخانه دیجیتال را پایگاه های اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات تلقی می کنند. از نظر آنها کتابخانه دیجیتال سیستمی است که امکان دستیابی یکپارچه به مجموعه گسترده اطلاعات سازماندهی شده را به استفاده کننده می دهد.
متخصصان علوم کتابداری و اطلاع رسانی، کتابخانه های دیجیتال را فراتر از یک پایگاه اطلاعاتی و نظام بازیابی اطلاعات می دانند که در آن عناصری نظیر نیاز اطلاعاتی، جامعه کاربران نهایی، مالکیت معنوی و دسترس پذیری اطلاعات از اهمیت بیشتری برخوردارند. در حقیقت کتابخانه دیجیتال باید قادر به ارائه اطلاعات به کاربران مشخص باشد، بر مبنای ساختار سازمانی، منطقی و یکپارچه بنیان نهاده شده باشند، امکان یادگیری و نیز دسترسی به منابع اطلاعاتی را فراهم سازند، از نیروی انسانی (کتابداران) و فناوری ها برای ارائه خدمات استفاده کنند، امکان دسترسی سریع و موثر به منابع اطلاعاتی را فراهم سازند، امکان دسترسی رایگان (برای کاربران خود) را فراهم سازند و امکان مالکیت و کنترل منابع خود را داشته باشند(علیپور حافظی، ۱۳۹۰).
در کنار کتابخانه های دیجیتال تعاریف دیگری نیز به چشم می خورد که در ذیل به آنها اشاره می شود:
کتابخانه الکترونیکی
کتابخانه الکترونیکی کتابخانه ای است که شامل مواد و خدمات الکترونیکی است. مواد الکترونیکی می تواند تمام مواد دیجیتالی را شامل شود ( مثل مجله الکترونیکی ، کتاب الکترونیکی و…) همچنین اشکال مختلف آنالوگ ها را که جهت استفاده از آنها نیاز به الکتریسیته می باشد نیز شامل می شوند. عبارت کتابخانه الکترونیکی به طور ضمنی بدان مفهوم است که فرایندهای اصلی کتابخانه، به طوراساسی باید دارای ماهیت الکترونیکی شوند بدیهی است مهم ترین شیوه تحقق این امر، استفاده گسترده از رایانه برای دسترس پذیرکردن خدماتی چون نمایه درون خطی، امکانات کاوش و بازیابی متن کامل، بایگانی خودکار سوابق و تصمیم گیری مبتنی بر رایانه است. یک شاخص مهم کتابخانه الکترونیکی، حرکت آگاهانه به سوی استفاده گسترده از رسانه های الکترونیکی برای ذخیره ، بازیابی و ارائه اطلاعات است و به معنای آن است که کتابخانه های الکترونیکی اطلاعات بیشتری را به شکل الکترونیکی یعنی در قالب لوح های فشرده یا دستیابی از طریق اینترنت فراهم آورند. استفاده شبکه ای از پایگاه های لوح فشرده از ویژگی های اصلی کتابخانه های الکترونیکی است . اگر چه در این کتابخانه ها از رسانه های الکترونیکی استفاده گسترده ای می شود، اما کتاب های متعارف نیز در کنار انتشارات الکترونیکی حضورخواهد داشت.
کتابخانه مجازی
کتابخانه های مجازی با ظهور فنآوریهای جدید و با استفاده از اینترنت به وجود آمدند. این کتابخانه ها امکان دستیابی به فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی را فراهم می سازند و پژوهشگران را به سوی منابعی که به سختی پیدا می شوند هدایت می کنند و ارائه همه این خدمات به طور شبانه روزی و در هفت روز هفته از طریق وب سایت های آنها انجام پذیر هستند. بدون اینکه از نظر فیزیکی به مکانی برای مراجعه فرد جهت درخواست و دسترسی به اطلاعات نیاز باشد.
یک کتابخانه مجازی ، مجموعه سازمان یافته ای از پیوندها به اسناد نرم افزارها، تصاویر، پایگاه ها ی داده ای و… در یک شبکه و یامجموعه ای از شبکه های رایانه ای می باشد. هدف یک کتابخانه مجازی این است که کاربران را در یافتن اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع موجود در پایگاه های کتابخانه یاری کرده و وظایف مجموعه سازی، دسترس پذیر ساختن و اشاعه را انجام می دهد. صفت مجازی بیشتر به فقدان بعد مکانی این نوع کتابخانه اشاره دارد و این نوع کتابخانه ها وجود فیزیکی نداشته ، روی شبکه های کامپیوتری ایجاد شده و در دسترس مراجعان قرار می گیرند. بدین خاطر کتابخانه های نامرئی نیز نامیده شده اند(نعیمی، ۱۳۸۸).
همچنین می توان این نوع کتابخانه ها را یکی از خدمات کتابخانه دیجیتال نیز دانست، هر چند هر فرد یا سازمانی می تواند با اشتراک منابع اطلاعاتی و ایجاد امکان دسترسی به منابع موجود در وب، کتابخانه مجازی ایجاد کند که به افراد خاصی خدمت نماید(علیپور حافظی، ۱۳۹۰).
در پایان معیارهای شناسایی کتابخانه دیجیتال را می توان موارد ذیل برشمرد:
کتابخانه های دیجیتال سازمان هایی هستند که در آن: اشیاء اطلاعاتی دیجیتال باید مبتنی بر اصول مجموعه سازی، گردآوری یا تولید شده باشند؛ کارکنان متخصصی به انتخاب و سازماندهی منابع اطلاعاتی بپردازند؛ اشیای دیجیتال از طریق شبکه به جامعه کاربران آن کتابخانه ارائه شود؛ مدیریت اشیاء دیجیتال با استفاده از سازوکارهای مدیریت فایل، مانند مدیریت در نمایش و ارائه اطلاعات به کاربران، و مدیریت سطح دسترسی صورت پذیرد؛ و اطلاعات دیجیتالی به مدت زمان طولانی به مثابه منابع اطلاعاتی پایدار قابل دسترس باشند. کتابخانه هایی که همه این عناصر را دارا باشند، بدون توجه به کمیت آنها، کتابخانه دیجیتال نامیده می شوند(علیپور حافظی، ۱۳۸۹).
منابع:
– علیپور حافظی مهدی (۱۳۹۰)، کتابخانه های دیجیتال: مبادله اطلاعات؛ تهران: سمت.
– علیپور حافظی مهدی (۱۳۸۹)، درک مفهوم کتابخانه دیجیتال به بیراهه رفته است.
– نعیمی، شیلا (۱۳۸۸)، کتابخانه الکترونیکی ، دیجیتالی و مجازی: تفاوت ها و شباهت ها.
نویسنده: میثم داستانی
مشخصات استناددهی به این مقاله | |
نویسنده(ها): | میثم داستانی |
عنوان مقاله: | مروری بر مفهوم کتابخانه های دیجیتال |
عنوان مجله: | کتابدار ۲.۰ – (عنوان لاتین: Kitābdār-i 2.0) |
دوره مجله(Vol): | ۲ |
شماره مجله(Issue): | ۳ |
سال(Year): | ۱۳۹۵ |
شناسه دیجیتال(DOI): | |
لینک کوتاه: | http://lib2mag.ir/5199 |
یک دیدگاه
بازتاب ها: مروری بر مفهوم کتابخانه های دیجیتال – دی اسپیس فارسی