کتابداران دیجیتالی

مقدمه

کتابدار دیجیتال عنوانی است که به کتابداران شاغل در کتابخانه‌های دیجیتال اطلاق می‌شود. این افراد دارای مجموعه‌ای از مهارت‌ها، دانش و ویژگی‌های خاص محیط‌های دیجیتالی هستند و از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر کارایی کتابخانه‌های دیجیتال و تسهیل استفاده از منابع موجود در آن‌ها به شمار می‌روند. بررسی پیشینه‌های مربوط به این اصطلاح در زبان فارسی نشان می‌دهند که این اصطلاح احتمالاً از دهه هشتاد شمسی به زبان مذکور واردشده است و در برابر کلمهDigital Librarian  استعمال می‌شود.

تیکوسون (۲۰۰۳)، معتقد است که به‌موازات تحولات فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی و دسترسی به اطلاعات از راه دور، مراجعه حضوری کاربران به کتابخانه کم شده و ارتباط کتابدار به‌عنوان رابط بین کاربر و اطلاعات نیز کاهش‌یافته است. کاربران در محیط‌های دیجیتال تمایل به انجام بدون واسطه تحقیقات خوددارند. این تغییر در نقش کتابداران به‌عنوان واسطه‌های اطلاعاتی، باعث شده تا کتابدارها با استفاده از شیوه‌های نوین، خود را با تغییرات و تحولات جامعه هماهنگ سازند و هدف نهایی خود را که همان رفع نیازهای اطلاعاتی کاربران و برقراری ارتباط با آن‌ها هست را مرتفع سازند (بیرانوند، ۱۳۸۹).

کتابداران دیجیتالی، متخصصان اطلاعاتی هستند که مدیریت و سازماندهی کتابخانه دیجیتالی را بر عهده‌دارند، عملیات مربوط به‌گزینش، طراحی، پردازش اطلاعات و دانش، خدمات مرجع دیجیتالی، مبادله الکترونیکی اطلاعات، گزینش و اشاعه اطلاعات، هماهنگ‌سازی و به‌ویژه جستجوی اطلاعات از منابع اطلاعاتی مختلف مانند لوح‌های فشرده و منابع پیوسته را در دستور کار خود قرار می‌دهند و درنهایت بازیابی و دستیابی به اطلاعات چندرسانه‌ای را برای تأمین نیازهای کاربران مهیا می‌سازند. از ویژگی‌های مهم کتابدار دیجیتالی می‌توان به نقش مدیریتی حجم عظیم داده‌ها، حفاظت مجموعه‌های منحصربه‌فرد، فراهم آوردن امکان دسترسی سریع به اطلاعات، تسریع تبادل اطلاعات در بیش از یک مکان، توسط مکان‌های آموزشی نامتمرکز و حفظ حقوق صاحبان آثار اشاره کرد.

کتابدار دیجیتال یک متخصص اطلاع‌رسانی حرفه‌ای ست که کارایی اطلاعات، فراخوانی، طرح‌ریزی، داده‌کاوی، دانش‌کاوی، خدمات مرجع دیجیتالی، خدمات اطلاع‌رسانی الکترونیک، استخراج، نمایش و نشر اطلاعات، هم‌آرایی، جستجو به‌ویژه جستجو در لوح‌های فشرده، خطوط پیوسته، اینترنت، وب جهان‌گستر، دستیابی و بازیابی چندرسانه‌ای را باهم هماهنگ می‌کند و نقشی شاخص و پویا در دستیابی آسان به اطلاعات دیجیتالی که به‌صورت رایانه‌ای نگهداری می‌شود، دارد. این منابع شامل چکیده نامه‌ها، پایگاه‌های اطلاعاتی تمام متن، صوت و نوارهایی که به‌صورت دیجیتالی ضبط‌شده‌اند، می‌شود. برای یافتن اطلاعات مناسب در وقت مناسب، تحقیق، آموزش، کارورزی و همچنین نشر و اشاعه آثار در قالب‌های موردنیاز کاربر از ضروریات حرفه‌ای اساسی کتابدار دیجیتال است (غلامی به نقل از سرینی وسولو^[۱]، ۱۳۸۱). به‌عبارت‌دیگر یک کتابدار دیجیتال آرشیوی است مسئول انتخاب، فراهم آوری، سازماندهی، دسترسی و نگهداری کتابخانه دیجیتال است. کتابخانه دیجیتال در اشکال مختلفی از کتابخانه‌های عمومی تا مجموعه وسیعی از رکوردهای شخصی وجود دارد. این کتابخانه‌های جدید امکان دسترسی به مواد و مجموعه را برای عموم مردم فراهم می‌کند به‌طوری‌که با یک کلیک مأوس امکان فراخوانی از اینترنت فراهم می‌شود. کتابداران دیجیتال بر تمامی جنبه‌های مدیریتی کتابخانه یا وب‌سایت مجموعه نظارت می‌کنند.

وظایف شغلی

وظایف شغلی کتابدار دیجیتال کاملاً مشابه کتابدار سنتی است. او مسئول فهرستنویسی و حفاظت دقیق رکوردهای مجموعه است. او به نمایندگی از یک گالری هنری، کتابخانه عمومی یا حوزه‌های دیگر مدیریت می‌کند. وظایف روزمره او شامل برنامه‌ریزی و هماهنگی کارهای فنی و مدیریت پروژه‌های خاص است. او با همکاران خود صمیمانه کار می‌کند تا اطمینان حاصل کند که همه اطلاعات به اشتراک گذاشته‌شده با افراد آنلاین سراسر وب معتبر و صحیح است، مخصوصاً فقره‌های اهدایی یا آن‌هایی که وقف کتابخانه شده‌اند. کتابدار دیجیتال همچنین بر بودجه مجموعه و مخارج آن نظارت می‌کند و تا حد زیادی مسئول حفظ روابط با تمام فروشندگان مرتبط با کتابخانه دیجیتال است.

فرصت‌های شغلی

با توجه به اینکه اکثر کتابخانه‌ها و مجموعه‌های مختلف شروع به گذر از حالت سنتی مواد اطلاعاتی و فراهم ساختن امکان دسترسی بیشتر عموم مردم به اطلاعات کرده‌اند، نیاز به کتابداران دیجیتال رو به افزایش است. داوطلبان می‌توانند در کتابخانه عمومی محل، گالری هنری، موزه یا هر موسسه دیگری که رکوردها و اطلاعات را باهدف به اشتراک‌گذاری با عموم مردم در سطح وسیع نگهداری می‌کنند، درخواست کار دهند. علاوه بر این کتابخانه‌های سنتی، بسیاری از شرکت‌ها همانند بانک‌ها و شرکت‌های خدماتی مالی مشتاقانه به دنبال کتابداران دیجیتال به‌منظور کمک به آرشیو اطلاعات برای مقاصد تاریخی هستند.

نیازمندی‌های کیفی

بخش تحقیق و توسعه کتابخانه دیجیتال دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، پیشنهاد می‌کند که یک کتابدار دیجیتال باید الزامات کیفی زیر را دارا باشد: او باید با تغییر مداوم پیشرفت کند، در خودآموزی ثابت‌قدم باشد، برای مدارج آزمایشی مختلف سعه‌صدر داشته باشد، اهل ریسک باشد، تجربه کسب کند و به پتانسیل فناوری خوش‌بین باشد.

نیازمندی‌های آموزشی

یک داوطلب جهت اشتغال در یک مجموعه ملی یا کتابخانه حقوقی به مدرک کارشناسی ارشد علوم کتابداری^[۲] نیاز دارد. بر اساس قانون انجمن کتابخانه‌های آمریکا برای کار در یک کتابخانه عمومی یا دانشگاهی به یک مدرک کارشناسی ارشد علوم کتابداری نیاز است. عناصر درسی هسته برای آموزش و فراگیری کتابداران دیجیتالی:

• مبانی نظری و تاریخی
• زیر ساختار فنی کتابخانه دیجیتالی
• مدیریت دانش در کتابخانه دیجیتالی
• توسعه مجموعه و حفاظت و نگهداری
• دسترسی به اطلاعات و بهره‌برداری از کتابخانه‌های دیجیتالی
• مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاست‌گذاری، مثل حقوق مؤلف
• مسائل حرفه‌ای و تخصصی، ازجمله مدیریت کتابخانه‌های دیجیتالی (بیرانوند، ۱۳۸۹).

نیازمندی‌های مهارتی

با در نظر گرفتن خدمات و نیازهای کتابخانه‌های دیجیتال، مهارت‌هایی از قبیل «مهارت آموزشی»، «مهارت پژوهشی»، «مهارت مدیریتی»، «مهارت اطلاعاتی»، «مهارت اینترنتی»، «مهارت شخصیتی» و «مهارت رایانه‌ای» ازجمله اصلی‌ترین مؤلفه‌هایی هستند که در صورت به‌کارگیری توسط کتابداران می‌توانند به ارتقای کیفیت امور مختلف در کتابخانه کمک شایانی داشته باشند (اسفندیاری مقدم و زهدی،۱۳۹۱). با توجه به این‌که امروزه کتابداران در مواجه با اطلاعات فیزیکی و دیجیتالی باید خبره باشند، پنج مهارت  برتر را که هر کتابدار جهت موفقیت در حال و آینده باید داشته باشد و یا کسب کند، شناسایی کرده‌ایم:

۱. گزینش اطلاعات

ازآنجایی‌که نقش اصلی هر نوع کتابخانه گزینش اطلاعات است، نیاز به این مجموعه مهارت هرگز از بین نخواهد رفت. کتابداران دیجیتال در فرایند ارزیابی و ویرایش این‌که کدام اطلاعات ارزشمندتر هستند و همچنین دسته‌بندی و طبقه‌بندی اطلاعات به‌منظور تسهیل بازیابی و استفاده، نقشی بسیار حیاتی دارند.

۲. تحقیقات باارزش بالا-عمقی

محیط‌های اطلاعاتی دیجیتالی بیشتر روی دیدگاه “خود بیاب” تمرکز دارند و این مدل موجودیت کتابداران را تهدید می‌کند. اکثر مردم فاقد مهارت‌های پژوهشی مناسب هستند و همهٔ ما با حجم و سرعت فزایندهٔ اطلاعاتی روبرو هستیم که مدیریت آن مشکل است بنابراین در چنین شرایطی کتابداران به منابعی ارزشمند برای رجوع تبدیل می‌شوند.

۳. حفاظت دیجیتال

کتابخانه‌ها به‌طور سنتی منابع فیزیکی مانند کتاب‌ها، مجله‌ها،‌ نقشه‌ها و… را نگهداری می‌کردند. اکنون آن دارایی‌ها به منابع دیجیتال تبدیل‌شده‌اند، به‌علاوه امروزه منابع اصلی در بیشتر محتوا در حال تولید با فرمت دیجیتال هستند. بنابراین تغییر ضروری برای کتابداران چگونگی حفاظت از دارایی‌های دیجیتالی و مدیریت آن‌ها و همچنین  آشنایی با سیستم‌ها و ابزارهای مورداستفاده در این فرایند است.

۴. محیط همراه^[۳]

وقتی بیشتر اطلاعات به‌صورت ابر (در فضای ابر) ذخیره می‌شوند و جستجو و مصرف اطلاعات با استفاده از دستگاه‌های همراه صورت می‌پذیرد، کتابداران باید با آن‌ها آشنا باشند و دربارهٔ محیط همراه دانش کافی داشته باشند. کتابدارانی که در استفاده از دستگاه‌های همراه، همچون تبلت و گوشی‌های هوشمند مهارت داشته باشند می‌توانند تضمین کنند که محدودیت‌ها و نقاط قوت آن‌ها سنجیده شده و در درون سیستم‌های اطلاعاتی و پرتال‌های کتابخانه استفاده می‌شود. کتابداران باید مزایا و معایب رایانش ابری را درک کنند تا به‌منظور اخذ تصمیمات و برای گزینش اطلاعات و حفاظت دیجیتال به‌عنوان مشاور و راهنما خدمت‌رسانی کنند.

۵. همکاری، رهبری و تسهیل

کتابداران باید به منبعی بسیار حیاتی در تسهیل تصمیم‌گیری‌های راهبردی دربارهٔ تهیه و تدارک اطلاعات و بودجه‌های اطلاعات تبدیل شوند. آن‌ها باید نقشی بیش از یک نقش هدایت‌کننده/تسهیل‌کننده/آموزش‌دهنده به عهده بگیرند، به‌عنوان‌مثال آن‌ها می‌توانند گروه‌هایی را برای تهیهٔ داده و  بهترین نوع استفاده از آن داده‌ها توصیه کنند. (محمودی، ۱۳۹۵)

پانویس

[۱].V.Sreenivasulu

[۲]. MLS

[۳]. Mobile

منابع

1. اسفندیاری مقدم، علیرضا و زهدی، سارا (۱۳۹۱). بررسی مهارت‌ها و قابلیت‌های کتابداران دیجیتال: مورد پژوهشی کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی تبریز. فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ۳(۱۵).
2. بیرانوند، علی (۱۳۸۹). کتابداران در کتابخانه‌های دیجیتالی. مجله الکترونیکی عطف، قابل بازیابی در: http://www2.atfmag.info/1389/02/31/librarians-in-digital-libraries/

3. غلامی، طاهره (۱۳۸۱). نقش کتابدار دیجیتال در مدیریت نظام‌های اطلاع‌رسانی. فصلنامه کتاب، ۵۴، ۱۳۳-۱۴۳.
4. محمودی، عباس (۱۳۹۵). پنج مهارت برتر موردنیاز برای کتابداران امروز و فردا. مجله الکترونیکی کتابدار ۲.۰. قابل بازیابی در: http://lib2mag.ir/article-id-4005/op-five-skills-required-for-librarians-today-tomorrow/

5. Henderson, kj(?). Digital Librarian Job Description. Available at: http://www.ehow.com/about_5443729_digital-librarian-job-description.html
6. بخشی از این متن ترجمه مطلبی است با عنوان: Digital Librarian Job Description

منابع ذیل نیز جهت آشنایی بیشتر با مفهوم اصطلاح کتابدار دیجیتال و وظایف و عملکرد وی معرفی می‌شوند:

• اسفندیاری مقدم، علیرضا و زارعی، عاطفه (۱۳۸۷). رویکردی آموزشی به مدیریت کتابخانه‌های دیجیتال. فصلنامه کتاب، زمستان ۸۷، ۲۲۷-۲۳۶.
• امیری، بهمن (۱۳۹۱). کتابخانه دیجیتالی: نقش کتابداران در کتابخانه دیجیتالی. قابل بازیابی در: http://100darvazelispnu89.blogfa.com/post/7
• بیرانوند، علی و هادی شریفی مقدم (۱۳۹۰). تقابل کتابداران دیجیتال با نسل جدید کاربران کتابخانه‌ای، ارتباط علمی، ۲۰(۱).
• زوراقی، رسول (۱۳۸۳). چگونه یک کتابدار رقومی تربیت کنیم؟ فصلنامه کتاب، زمستان ۸۳، ۱۲۳-۱۳۱.
• سالاری، محمود (۱۳۸۲). نقش کتابدار دیجیتالی در مدیریت نظام‌های اطلاعات دیجیتالی.
  فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، ۶ (۴).
• علیزاده جدیدی، مرضیه (۱۳۸۹). نقش کتابدار دیجیتالی در مدیریت سیستم اطلاعات دیجیتالی. ماهنامه ارتباط علمی، ۱۷(۱). قابل‌دسترس در: http://ejournal.irandoc.ac.ir/browse.php?mag_id=60&slc_lang=fa&sid=1
• غفاری، سعید و علی پور، امید (۱۳۸۷). کتابخانه‌های دیجیتالی. شیرازه، ۱(۳).
• نوروزی، یعقوب (۱۳۸۲). کتابداران کتابخانه‌های دیجیتالی. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ۱۴(۴).
• نوروزی، یعقوب و جعفری، نیره (۱۳۹۳). عوامل انسانی مؤثر در توسعه کتابخانه دیجیتالی. فصلنامه تحلیلی پژوهشی کتاب مهر، ۱۳.
• یمین فیروز، موسی (۱۳۸۴). کتابدار رقومی. فصلنامه کتاب، بهار ۸۴، ۲۰۶-۲۱۰.

نویسنده: مهناز کریم زاده

مشخصات استناددهی به این مقاله
نویسنده‌(ها):	مهناز کریم زاده
عنوان مقاله:	کتابداران دیجیتالی
عنوان مجله:	کتابدار ۲.۰ – (عنوان لاتین: Kitābdār-i 2.0)
دوره مجله(Vol):	۲
شماره مجله(Issue):	۳
سال(Year):	۱۳۹۵
شناسه دیجیتال(DOI):
لینک کوتاه:	http://lib2mag.ir/5537