سخن استاد مهمان: کافی است آن فاصله طلایی را پیدا کنید

در علم پزشکی، می‌گویند اگر درد را پیدا کنی بیش از نصف راه درمان را رفته‌ای. همچنین، در تعمیر وسایل و تجهیزات هم‌چنین اعتقادی هست که بیش از پنجاه‌درصد تعمیر را یابنده اشکال انجام می‌دهد. حالا می‌خواهم از این تعابیر رایج بهره‌گیری کنم و آن‌ها را در رابطه با خلاقیت به کار بگیرم.

شرایط و ملزومات تربیتی جامعه ما به سمتی پیش رفته که خلاقیت را چیزی دور از دسترس و مخصوص عده‌ای خواص می‌داند. این امر نه اینکه به‌عمد اتفاق افتاده باشد که محیط و تربیت حاکم بر جامعه، آدم‌ها را به این جهت پیش برده است. چراکه به‌ندرت می‌توانید تفکر تولیدی، خلاق و واگرا را در مردم ببینید. گویی دستی پنهانی بخشی از مغز هم‌وطنان ما –که مسئول انجام امور خلاقانه بوده و جسارت نوآوری را مدیریت می‌کند – را برداشته است، که دیگر اصلاً چنین تصوری را ندارند که می‌توانند برخیزند و با همین دستان و ذهن خود، ایده‌های نو و خلاقانه را به منصه ظهور برسانند.

درحالی‌که اگر طعم و لذت کار نوآورانه را بچشند و محصولی تولید کنند، متوجه می‌شوند که چنین کاری به آن سختی که تصور می‌کردند، نیست. پس سد اصلی بر سر راه خلاقیت و نوآوری، رویکرد ذهنی فرد است که در درون ذهن خود به این نتیجه نرسیده که او هم نه‌تنها قادر است که راه و روش دیگری برگزیند، بلکه موظف است که چنین کند. چراکه ما در تصورات اشتباه خودمان، دنیا را به دست عده‌ای نخبه سپرده‌ایم و فکر می‌کنیم که وظیفه ما فقط مصرف محصولات و ایده‌های آنان است و خودمان نقشی در این فرایند نداریم. حال‌آنکه، در یک جامعه توسعه‌یافته، اولین گام توسعه در ذهن انسان‌ها رخ می‌دهد و همه خود را مسئول همه‌چیز می‌دانند و به همین جهت است که برای هر مشکلی راه‌حلی پیدا می‌کنند که خودبه‌خود واجد خلاقیت است. چراکه هر چیز نو و متفاوتی، از تفکر واگرا سرچشمه می‌گیرد و نتیجه بی‌توجهی به تفکر همگرا (همرنگ جماعت شدن) است. پس اگر اولین حلقه زنجیره خلاقیت یعنی تفکر فردی و رویکرد ذهنی اصلاح شود، گام‌های بعدی عملیاتی‌تر و اجرایی‌تر خواهند بود.

وقتی‌که فرد ازلحاظ ذهنی آماده باشد که در مسیر نوآوری گام بردارد، حالا نگاه کردنش متفاوت می‌شود. در این حالت، فرد همه‌چیز را با ذهن انتقادی و مبتنی بر تفکر انتقادی می‌نگرد و به دنبال پیدا کردن اشکالات سیستم برمی‌آید. در همین‌جا است که می‌توانیم به نکته طلایی و فرمول خیلی ساده خلاقیت اشاره‌کنیم.

بر این اساس، خلاقیت عبارت است پر کردن شکاف بین کاستی سیستم موجود و وضعیت ایده آل.

چیزی که باعث خلاقیت می‌شود نیاز است. یعنی اینکه احساس کنیم که الآن چیزی احتیاج داریم که کارها را بهتر از آن چیزی که هست انجام دهد. بدیهی است که این نیاز همیشه همین‌طور سرراست جلوی راه ما سبز نمی‌شود یا همواره ملموس و دیدنی نیست و گاهی لازم است که نیاز را به وجود بیاوریم. یعنی، به وضع موجود راضی نشویم و در هر حالتی فکر کنیم که راه و روش بهتری برای انجام کارها وجود دارد. در این صورت است که چشمان تیزبین آدم خلاق، دائم در پی یافتن کاستی‌ها و شکاف‌های سیستم است. در ذهن او، همیشه معادله‌های متعدی با سه مجهول چرخ می‌زند.

وضع موجود               وضع ایده آل              راه‌حل رسیدن از وضع موجود به وضع ایده آل (خلاقیت)

فرمول بالا، ساده‌ترین شکل عملکرد خلاقیت است و در مورد هرکسی جواب می‌دهد. اگر تمامی اختراعات بشر را آنالیز کنیم همیشه این فرمول ساده را می‌توانیم از دل آن استخراج‌کنیم. هرکدام از ما هم می‌توانیم با توصل به این فرمول، ایده‌های خلاقانه فراوانی ارائه کنیم. کافی است هر کاری را که انجام می‌دهیم یا هر ابزاری را که در اختیارداریم به‌دقت مورد موشکافی قرار دهیم و خسته نشویم و حوصله‌مان سر نرود. بعد از مدتی، به‌وضوح سروکله ایده‌های خلاقانه برای تکمیل یا اصلاح وضع موجود پیدا می‌شود.

تمامی حرف بنده در این نوشته مختصر این است که خلاقیت چیزی ویژه، ترسناک و مخصوص عده‌ای که آن‌ها را مخترع یا نوآور می‌نامیم نیست. برای خلاقیت باید فکر کرد و شرایط موجود را به‌درستی سنجید. بعد بر اساس دانسته‌ها و آموخته‌ها وضعیت ایده آل را ترسیم کرد (این امر ممکن است کاملاً تخیلی و غیرواقعی باشد که مبنای همه اختراعات بشری نیز همین است). در آخرین مرحله، راهکارهای مختلف رسیدن از وضع موجود به وضع ایده آل را یک‌به‌یک یادداشت کرد. بعدازآن، به وارسی آن‌ها و اجرایی و عملیاتی بودنشان پرداخت و درنهایت جرئت و جسارت به خرج داده و برای پیاده‌سازی آن‌ها قدم برداشت.

حالا با تأسی از این فرمول ساده چند تمرین کوچک انجام دهید و نتیجه را یادداشت کنید و برای شماره آینده مجله کتابدار ۲ ارسال کنید. فقط دقت کنید که کار را خیلی ساده کنید و به زبان ساده هم بنویسید و از انتشار آن نترسید.

• آیا کتاب‌های الکترونیکی موجود بهترین ابزار برای مطالعه در دنیای آینده هستند؟
• کتابخانه‌ها چطور می‌توانند بیشترین کاربرد را برای خود در آینده ترسیم کنند؟
• آیا امانتی که الآن در کتابخانه‌ها وجود دارد، بهترین روش استفاده از کتابخانه است؟
• آیا سالن مطالعه موجود در کتابخانه بهترین روش مراجعه و استفاده از منابع کتابخانه است؟
• آیا کتابداران، همچنان بهترین افراد برای مدیریت مجموعه کتابخانه‌ها هستند؟

شما به چه چیزهای دیگری در عرصه کتاب، کتابخانه، کتابداری، مطالعه و … فکر می‌کنید که تصور می‌کنید فکر خلاقانه در بهینه‌سازی آن دارید. فرصت نوشتن و به اشتراک گذاشتن این ایده‌ها را از دست ندهید و همین حالا نگارش آن را شروع کنید.

 با آرزوی تراوش ایده‌های خلاقانه

محسن حاجی زین‌العابدینی

۱۳۹۴/۱۱/۲۹، کتابخانه ملی ایران